آیین غبارروبی آستان مبارک حضرت رضا(ع) قدمتی دیرینه دارد. عمری هم تراز با عصر صفوی، یعنی همان دورانی که وسعت روضه منوره امام هشتم(ع) از صحن و فضای ضریح مطهر فراتر نمی رفته است. به گواهی منابع تاریخی، این کار در دورههای گذشته بسیار ساده بوده اما با گذشت زمان و از عصر تیموریان و پس از آن با گسترش فضای حرم مطهر، غبارروبی به شکل یک سنت و آیین رسمی مطرح میشود.
آن گونه که زهرا فاطمی مقدم، کارشناس مسئول امور پژوهش و مطالعات اسنادی مرکز اسناد آستان قدس رضوی برایمان نقل میکند؛ این آیین قدمتی در حدود ۴۰۰سال دارد.
آیینی به قدمت عصر صفوی
آیین غبارروبی ضریح و مضجع مطهر حضرت امام رضا(ع) یکی از باشکوهترین و قدیمیترین مراسم رایج در این آستان مبارک است که قدمتی نزدیک به ۴۰۰سال دارد. تاریخچه آیین غبارروبی در حرم مطهر رضوی، ارتباطی مستقیم با ساخت و نصب ضریح بر فراز مضجع شریف امام هشتم(ع) دارد. تا پیش از دوره صفویه، به دلیل نبود ضریح و سازمان و ساختار مدون و رسمی در اماکن متبرکه، آیینی با عنوان غبارروبی وجود نداشت. تا پیش از دوره صفویه و بنا به نوشته برخی منابع مانند سفرنامه ابنبطوطه، جهانگرد مسلمان قرن هشتم هجری قمری، روی مرقد مطهر حضرت ثامن الائمه(ع) صندوقی نصب بود. با توجه به نبود اطلاعات کافی در منابع تاریخی، در مورد چگونگی نظافت و تنظیف صندوق و مرقد مطهر حضرت ثامن الحجج(ع) تا دوره صفوی نمیتوان مطلبی بیان کرد. تنها این احتمال هست که با توجه به عدم توسعه حرم مطهر تا پیش از این زمان، کار غبارروبی و تنظیف مرقد منور امام هشتم(ع) همراه با دیگر بخشهای حرم مطهر انجام میشده است. اما در دوره صفویه و با شکلگیری تشکیلات اداری آستان قدس و به خصوص با نصب ضریح مطهر روی مرقد منور رضوی، موضوع غبارروبی و تنظیف مرقد و ضریح مطهر امام هشتم(ع) مورد توجه قرار گرفت. سرآغاز این مراسم به اواسط قرن دهم هجری قمری و دوران سلطنت شاه طهماسب صفوی بازمیگردد. در این زمان نخستین ضریح مطهر روی مرقد مقدس امام رئوف حضرت رضا(ع) نصب شد. با نصب این ضریح مطهر، امر تنظیف و جمعآوری نذورات داخل آن به تدریج به یک ضرورت و سپس به یک آیین رسمی مهم تبدیل شد.
سال ۱۱۱۱ قمری و نخستین سند در مورد مراسم غبارروبی
بر اساس اسناد به نظر میرسد در ابتدای امر، کار نظافت داخل ضریح و صندوقهایی که تا مدتها روی مرقد مطهر امام رضا(ع) نصب بود، همراه با نظافت رواقهای اطراف انجام میشده است. اصطلاح «جاروی حرم» و نیز «جاروی ضریح مطهر» از مواردی است که در اسناد در این زمینه به آن اشاره شده است. همچنین در جریان غبارروبی، نذورات و هدایای داخل ضریح مطهر جمعآوری و اشیایی که روی مرقد مطهر رضوی گذاشته شده بوده مانند قرآنهای منسوب به خط ائمه اطهار(ع) نیز غبارروبی و مجدد روی مرقد منور قرار میگرفتند. اگرچه در منابع اولیه دوره صفوی به صراحت در مورد غبارروبی ضریح مطهر سخنی در میان نیست اما با استناد به اسناد تاریخی باقیمانده از آن دوران که اشاره به جمعآوری نذورات ضریح مطهر امام هشتم(ع) دارند، میتوان چنین برداشت کرد که همراه با گشودن درب ضریح مطهر و جمعآوری نذورات، به احتمال بسیار زیاد، کار تنظیف ضریح مقدس نیز صورت میگرفته است. قدیمیترین سندی که به نذورات ضریح مطهر اشاره دارد مربوط به دوره صفوی و سال ۱۰۱۰ هجری قمری است.
نخستین سندی که به صراحت مطلبی در مورد غبارروبی مرقد مطهر امام هشتم(ع) در آن دیده میشود، مربوط به سال ۱۱۱۱ هجری قمری و دوره صفوی یعنی ۳۳۶ سال پیش است که در آن به تهیه «پر طاووس برای پاک کردن صندوق مبارک» اشاره شده است. همچنین در سندی مربوط به سال ۱۱۱۷ هجری قمری و دوره صفویه، یک عدد جاروی پر طاووس برای ضریح مقدس توسط یکی از شاهزادگان هندی نذر و پیشکش حرم مطهر میشود. توزیع غبار متبرک جمع شده میان برخی کارکنان و خدمه آستان قدس و نیز زائران از دیگر مطالبی است که در اسناد به آن اشاره شده است.
چگونگی انجام مراسم غبارروبی به روایت تاریخ
آیین غبارروبی در طول تاریخ تقریباً ۴۰۰ساله خود، از نظر تشریفات و توالی و ترتیب برگزاری، متناسب با شرایط زمانی و اجتماعی، تحولات و تغییراتی را تجربه کرده است. در دوره صفویه بازگشایی ضریح مطهر و جمعآوری نذورات آن به صورت سالانه و معمولاً پیش از عید نوروز برگزار میشد و تمرکز اصلی بر پاکسازی فضای داخل ضریح منور و جمعآوری نذورات بود. در دوره افشاریه این موضوع دو بار در سال و در فاصله زمانی ۶ماهه انجام میشد. اما در دوره قاجار، با افزایش تعداد زائران و اهمیت یافتن بیشتر اماکن مذهبی، آیین غبارروبی از سالی یک بار به چندین نوبت در سال افزایش یافت. اسناد و گزارشهای بیشتری از این دوره در مورد جزئیات مراسم غبارروبی و موقوفات مرتبط با آن در دسترس است. به تدریج برای انجام این مراسم شیوهنامههایی نیز تدوین شد. در یکی از این دستورات که مربوط به سال ۱۳۲۱ هجری قمری و دوره قاجاری است، سهام الملک، تولیت وقت آستان مقدسه رضویه، خطاب به تحویلدار آستان اینچنین نگاشته است:
«... جناب حاجی خازن التولیه مجده، فردا که یوم سهشنبه است حرم محترم جاروب میشود و روز چهارشنبه چهار ساعت به غروب مانده ضریح مطهر باید تنظیف شود، لهذا چهار ساعت مانده به غروب روز مزبور را باید تمام لوازمات این کار را که به عهده شما است حاضر نمائید. البته از قرار مرقوم معمول خواهید داشت. شهر ذی حجه الحرام سنه ۱۳۲۱قمری، پایان با مهر سهام الملک...».
همچنین بر اساس این دستورات فهرست مدعوین (دعوتشدگان) از جمله مسئولان آستانه مبارکه، علمای وقت و نیز صاحبمنصبان کشوری برای حضور در مراسم مشخص شده و دعوتنامهای هم برای حضور آنها در این مراسم ارسال میشد.
امروزه و در دوران حاضر، آیین غبارروبی با کسب اجازه از محضر تولیت آستان قدس رضوی، چندین نوبت در سال به ویژه در مناسبتهای خاص مذهبی و ملی مانند اعیاد ولادت حضرات معصومین(ع)، دهه کرامت، اعیاد مذهبی و دینی و... با حضور برخی از مراجع عظام تقلید، برخی از شخصیتهای برجسته مذهبی و دینی، کشوری و لشکری، علمی، فرهنگی و هنری، خانوادههای معظم شهدا و برخی از مدیران و مقامات استانی، شهری و آستان قدس، خدام حرم مطهر رضوی و... انجام میشود. همچنین امروزه فرایند و تشریفات اجرایی مراسم غبارروبی ضریح مطهر امام رضا(ع) با آداب و رسوم خاصی همراه است که به اختصار عبارتاند از: «گشایش درب طلای پیش روی مبارک و درب ضریح مطهر حضرت رضا(ع) مستقیماً توسط تولیت آستان قدس رضوی»، «جمعآوری نذورات، هدایای تقدیمی، عریضهها و... مربوط به زائران از داخل ضریح مطهر و انتقال آن به کیسههای مخصوص جمعآوری نذورات و انتقال کیسهها به اداره کل نذورات آستان قدس»، «ورود تولیت و برخی از میهمانان و شخصیتهای دعوت شده به داخل ضریح مطهر با اجازه و نظر تولیت آستان قدس رضوی»، «غبارروبی، تنظیف و شستوشوی داخل ضریح مطهر با گلاب ناب ایرانی و با استفاده از وسائل و منسوجات ویژه مراسم غبارروبی مانند جاروی ویژه، چوبپر پر طاووس و...»، «تعویض پوش مضجع و سنگ مرقد مطهر رضوی»، «تعویض پوش پارچهای سنگ مزار که معمولاً از جنس ترمه یا پارچههای نفیس دیگر است»، «عطرافشانی فضای داخل ضریح با عطرهای مخصوص خوشبو» و... همچنین تمام این مراحل همراه با قرائت قرآن، مداحی و ذکر ادعیه در فضایی روحانی و معنوی همراه است.
برخی از وسائل و ملزومات مراسم غبارروبی
یکی از جنبههای منحصر به فرد آیین غبارروبی، ابزارها و وسائل خاصی است که برای این منظور طراحی و وقف شدهاند. این وسائل که پیشینه ساخت آنها به عصر صفویه بازمیگردد، خود گنجینهای از هنر و تاریخ به شمار رفته و بسیاری از آنها در موزه آستان قدس رضوی نگهداری میشوند. این ابزارها عمدتاً از طریق وقف و نذر از سوی زائران تأمین شدهاند. برخی از مهمترین این وسایل عبارتاند از: «جاروی پر طاووس»، «قدح مسی میناکاری شده برای شستوشوی فضای داخلی ضریح مطهر با گلاب ناب»، «گلابدان و ظروف مخصوص پاشیدن گلاب روی سنگ مضجع مطهر رضوی و روی دیوارههای داخلی ضریح مطهر»، «سفره مخصوص جمعآوری غبار متبرک و نذورات داخل ضریح مطهر»، «منسوجات و دستمالهای ویژه غبارروبی» و... . این وسایل نه تنها کاربردی بودهاند، بلکه به دلیل تزئینات هنری و ارزش تاریخی، بخشی از میراث فرهنگی و هنری آستان قدس رضوی نیز محسوب میشوند.
نظر شما